Είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα και ολωσδιόλου επίσης θαυμαστό να δεχτούμε, αντί γι’ αυτά τα υπερφυσικά πράγματα, την ενέργεια μιας εύνοιας της τύχης. Τα σύννεφα παίρνουν κάποτε τη μορφή βουνών ή λεόντων. Κατά κάποιον ανάλογο τρόπο, η μελαγχολία του Εδουάρδου Φιτζέραλντ κι ένα κιτρινισμένο χειρόγραφο γιομάτο από άλικα σημάδια, ξεχασμένο σ’ ένα ράφι της Βοδλεϊάνας της Οξφόρδης, πήραν για δική μας ευτυχία τη μορφή του Ποιήματος όπου η Ιστορία του Σύμπαντος είναι μια παράσταση την οποία ο Θεός ή ο ποιητής πρόσωπο του Θεού στιγμιαίο, συλλαμβάνει, τη φανερώνει και τη διαλογίζεται καθ’ εαυτήν…
«Με το να είμαι τυφλός, ζω μέσα στη μοναξιά. Έχω φίλους, βέβαια, αλλά δεν είναι δυνατό να μου αφιερώσουν όλο το χρόνο τους. Έτσι, περνώ ένα μεγάλο μέρος της μέρας μου μόνος. Όλες αυτές τις ώρες, τις περνώ ονειροπολώντας. Έχω πάντα στο νου μου μια ιστορία που θα γίνει διήγημα ή ποίημα. Έχω την τάση να μετατρέπω τα πάντα σε λογοτεχνία. Δε θα ’λεγα πως είναι το επάγγελμά μου. Είναι η μοίρα μου. Ζω μέσα στη λογοτεχνία» Ο Μπόρχες ψάχνει πάντα τις πιο επικίνδυνες κι ωστόσο ποτέ τους αποτυχημένες αναλογίες. Το γράψιμό του τιμωρεί σταθερά την κοινοτοπία, δεν αφήνει κανένα περιθώριο ματαιογνωσίας, απεχθάνεται τους φιλολογισμούς» και ρέει με κανονική απλότητα. Ιδού…
Το αίνιγμα του Εδουάρδου Φιτζέραλντ (από το βιβλίο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες Ο ΔΗΜΙΟΥΓΟΣ, Ύψιλον/ βιβλία 1980)
Ένας άνθρωπο, ο Ομάρ μπεν Ιμπραήμ,γεννιέται στην Περσία, τον ενδέκατο αιώνα της χριστιανικής χρονολογίας, δηλαδή τον πέμπτο, γι’ αυτόν αιώνα της Εγίρας. Μορφώνεται με το Κοράνι και τις παραδόσεις μαζί με τον Χασάν μπεν Σαμπάχ, τον κατόπιν ιδρυτή της αιρέσεως των Δολοφόνων, και τον Νιζάμ ελ-Μουλκ, που θα γίνει βεζίρης του Αλπ Αρσλάν, κατακτητή του Καυκάσου. Οι τρεις φίλοι, μισό στ’ αστεία μισό στα σοβαρά, κάνουν όρκο πως, αν η τύχη ευνοήσει μια μέρα κάποιον ανάμεσά τους, ο καλότυχος φίλος δεν θα ξεχάσει τους άλλους δυο. Με τα χρόνια ο Νιζάμ ελ-Μουλκαποχτά το αξίωμα του βεζίρη. Ο Ομάρ μπεν Ιμπραήμτου γυρεύει μονάχα μια γωνιά στης ευτυχίας του τον ίσκιο, όπου θα ’χει την μπόρεση να προσεύχεται για του φίλου του την ευημερία και να αφιερώνει τον εαυτό του στα μαθηματικά. (Ο Χασάν μπεν Σαμπάχ, γυρεύει και πετυχαίνει μιαν υψηλή θέση και τελειώνει με μαχαίρωμα του βεζίρη). Ο Ομάρ μπεν Ιμπραήμλαβαίνει από το θησαυροφυλάκιο της Νισαπούρ μιαν ετήσια επιχορήγηση από δέκα χιλιάδες δηνάρια, που του επιτρέπει ν’ αφοσιωθεί απερίσπαστος στη μελέτη. Δεν πιστεύει στην αστρολογία, καλλιεργεί όμως την αστρονομία, συνεργάζεται στη μεταρρύθμιση του ημερολογίου που κάνει ο σουλτάνος και συγγράφει μια περίφημη πραγματεία για την άλγεβρα, που δίνει στις εξισώσεις πρώτου και δεύτερου βαθμού αριθμητικές λύσεις, και γεωμετρικές, χάρη στις κωνικές τομές, σ’ εκείνες του τρίτου βαθμού. Τα κρυφά μυστήρια του αριθμού και των άστρων δεν καταβάλλουν την προσοχή του. Διαβάζει μέσα στη μοναξιά της βιβλιοθήκης του, τα κείμενα του Πλωτίνου, σύμφωνα με το λεξιλόγιο του ισλάμ, είναι ο αιγύπτιος Πλάτωνας ή ο έλληνας Διδάσκαλος και τα πενήντα κι ακόμη γράμματα της αιρετικής και μυστικής Εγκυκλοπαίδειας των Αδελφών της Καθαρότητας, όπου το Σύμπαν ερμηνεύεται σαν απόρροια της Μονάδας προορισμένη να επιστρέφει στη Μονάδα…
Υπήρξε, λένε μαθητής του Αλφαραμπί,που διατύπωσε την αντίληψη πως οι καθολικοί τύποι των πραγμάτων δεν υπάρχουν έξω από αυτά, και του Αβικένα,που δίδαξε πωςο κόσμος είναι αΐδιος. Ένα χρονικό αναφέρει πως πιστεύει ή του αρέσει να πιστεύει, σε μεταναστεύσεις της ψυχής από ένα ανθρώπινο σώμα σ’ ένα σώμα ζώου,και πως μίλησε κάποτε μ’ ένα γάιδαρο, όπως ο Πυθαγόρας μ’ ένα σκύλο. Είναι άθεος, μα όμως ξέρει να δίνει μια ορθόδοξη ερμηνεία στα πιο δύσκολα χωρία του Κορανίου, γιατί κάθε καλλιεργημένος άνθρωπος είναι ένας θεολόγος και για να ’ναι θεολόγος δεν είναι απαραίτητη η πίστη. Στα διαλείμματα της αστρονομίας, της άλγεβρας και της απολογητικής ο Ομάρ μπεν Ιμπραήμ αλ-Καγιαμί, σκαρώνει τετράστιχα, όπου ο πρώτος, ο δεύτερος και ο τελευταίος στίχος είναι ομοιοκατάληκτοι.Το πιο πλούσιο χειρόγραφο του αποδίδει πεντακόσια τέτοια τετράστιχα, αριθμός πενιχρός που θα ζημιώσει τη δόξα του, γιατί στην Περσία, όπως και στην Ισπανία ο ποιητής πρέπει να ’χει αφθονία. Το έτος 517 ο Ομάρ μπεν Ιμπραήμ αλ-Καγιαμίδιαβάζει μια πραγματείατιτλοφορούμενη Ένα και Πολλά. Μια αδιαθεσία ή ένα προαίσθημα τον διακόπτει. Σηκώνεται, σημαδεύει τη σελίδα που τα μάτια του δεν πρόκειται να ξαναντικρύσουν και συμφιλιώνεται με το Θεό, μ’ αυτόν που ίσως υπάρχει ο Θεό και που τη χάρη του την είχε επικαλεστεί μέσα στης άλγεβράς του τις δύσκολες σελίδες. Εκείνη περίπου την εποχή, σ’ ένα νησί στη Δύση, που το αγνοούν οι χαρτογράφοι του Ισλάμ, ένας Σάξονας βασιλιάς που έχει νικήσει ένα βασιλιά της Νορβηγίας, νικήθηκε από έναν Νορμανδό δούκα.
Κυλούν επτά αιώνες γιομάτοι φώτα, αναστατώσεις και μεταβολές, και στην Αγγλία γεννιέται ένας άνθρωπος, ο Φιτζέραλντ, λιγότερο διανοούμενος απ’ τον Ομάρ, αλλά πιο ευαίσθητος ίσως και πιο μελαγχολικός.Ο Φιτζέραλντ έχει τη γνώση πως η λογοτεχνία είναι η πραγματική του μοίρα και δοκιμάζει σ’ αυτή τον εαυτό του νωχελικά και επίμονα. Διαβάζει και ξαναδιαβάζει τον Κιχώτη, που του φαίνεται να ’ναι το καλύτερο σχεδόν απ’ όλα τα βιβλία ( παρ’ ότι δεν μπορεί να είναι άδικος απέναντι στο Σαίξπηρ…) κι ο έρωτάς του ξεχύνεται στο λεξικό όπου ψάχνει τις λέξεις. Το ξέρει καλά πως κάθε άνθρωπος, που η ψυχή του περικλείνει κάποια μουσική, μπορεί να φτιάξει στίχους, μέσα στου βίου του τη φυσική διαδρομή, δέκα ή δώδεκα φορές, αν τ’ αστέρια του είναι ευνοϊκά, μα όμως δεν προσφέρεται στο να γαντζωθεί απ’ αυτό το φτηνό προνόμιο. Είναι ο φίλος ανθρώπων επιφανών όπως ο Τένισον, ο Καρλάιλ, ο Ντίκενς και ο Θάκερεϊ, που δεν τους βλέπει σαν κατώτερος απέναντι τους παρ’ όλη του τη σεμνότητα και τη φιλόφρονη διάθεση…
Γύρω στα 1854 του πέφτει στα χέρια μια χειρόγραφη συλλογή των τετράστιχωντου Ομάρ,καταταγμένων δίχως άλλο κανόνα παρά μονάχα με την αλφαβητική σειρά των ομοιοκαταληξιών. Ο Φιτζέραλντμεταφράζει μερικά απ’ αυτά στα λατινικά και διαβλέπει τη δυνατότητα να φτιάξει μ’ αυτά το υφάδι ενός βιβλίου με οργανική συνέχεια,που θα περιλάβαινε στην αρχή του τις εικόνες της αυγής, του ρόδου και του αηδονιού, και στο τέλος εκείνες της νύχτας και του τάφου. Σ’ αυτό το απίθανο όσο κι απίστευτο σχέδιο ο Φιτζέραλνταφιερώνει τη ζωή του την αράθυμη, μονήρης και μανιακός.
Στα 1859, δημοσιεύει μια πρώτη των Ρουμπαγιάτ απόδοση,που την ακολούθησαν άλλες, πλούσιες σε παραλλαγές και σε λεπτολογήσεις. Ένα θαύμα συντελείται: απ’ το τυχαίο σμίξιμο ενός πέρση αστρονόμου που ενδίδει από συγκατάβαση στην ποίηση και ενός άγγλου εκκεντρικού που διατρέχει, χωρίς ίσως να τα καταλαβαίνει ολότελα, βιβλία ανατολίτικα και ισπανικά, προκύπτει ένας έκτακτος ποιητής, που δεν έχει καμιάν ομοιότητα ούτε με τον έναν ούτε με τον άλλο. Έτσι, ο Φιτζέραλντ«έδωσε μιαν αιώνια θέση στον Ομάρ Καγιάμανάμεσα στους πιο μεγάλους ποιητές της Αγγλίας»…
Μερικοί κριτικοί αποφαίνονται πως ο Ομάρ του Φιτζέραλντ είναι, στην πραγματικότητα, ένα αγγλικό ποίημα διανθισμένο με περσικές νύξεις. Ο Φιτζέραλντ έχει κάνει τις δικές του παρεμβολές και επινοήσεις, έχει κάνει τα δικά του λαμπικαρίσματα και εκλεπτύνσεις, κι ωστόσο, τα δικά του Ρουμπαγιάτ μοιάζουν να απαιτούν από μας να τα διαβάζουμε σα να ’τανε περσικά και σα να ’τανε αρχαία.
Μια τέτοια περίπτωση μας παροτρύνει σε συμπεράσματα μεταφυσικής τάξεως.Ο Ομάρ,όπως ξέρουμε, δεχότανε την πλατωνική και πυθαγόρεια διδασκαλία του περάσματος της ψυχής μέσα από αναρίθμητα σώματα, με των αιώνων το κύλισμα μπορεί η δική του να μετενσαρκώθηκε στην Αγγλία για να ολοκληρώσει, μέσα σε ένα γερμανικό ιδίωμα χρωματισμένο κάπως απ’ τα λατινικά, το λογοτεχνικό πεπρωμένο που παρεμποδίστηκε στη Νισαπούρ απ’ τα μαθηματικά… Σύμφωνα με τα παραπάνω κι άλλες παρόμοιες δοξασίες,πιθανόν η ψυχή του Ομάρ να πραγματοποίησε την εισχώρησή της στην ψυχή του Φιτζέραλντ, εκεί γύρω στα 1857, για να την στηρίξει ή να την καθοδηγήσει. Η ιστορία του σύμπαντος, όπως διαβάζουμε στα Ρουμπαγιάτ, είναι μια παράσταση που ο Θεός συλλαμβάνει, τη φανερώνει και τη διαλογίζεται καθ’ εαυτήν. Η θεωρία τούτη, που το τεχνικό της όνομα είναι πανθεϊσμός, θα μας προέτρεπε να σκεφτούμε πως ο Άγγλος κατόρθωσε να αναδημιουργήσει τον πέρση ποιητή, γιατί και οι δυο ήταν στην ουσία τους ο Θεός ή πρόσωπα του Θεού στιγμιαία.
Είναι σαν πιο κοντά στην πραγματικότητα και ολωσδιόλου επίσης θαυμαστό να δεχτούμε, αντί γι’ αυτά τα υπερφυσικά πράγματα, την ενέργεια μιας εύνοιας της τύχης.Τα σύννεφα παίρνουν κάποτε τη μορφή βουνών ή λεόντων… Κατά κάποιον ανάλογον τρόπο, η μελαγχολία του Εδουάρδου Φιτζέραλντ κι ένα κιτρινισμένο χειρόγραφο γιομάτο από άλικα σημάδια, ξεχασμένο σ’ ένα ράφι της Βοδλεϊάνας της Οξφόρδης, πήραν, για δική μας ευτυχία, τη μορφή του ποιήματος.
Κάθε συνεργασία είναι ένα μυστήριο.Αυτή μάλιστα του Άγγλου και του Πέρση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, γιατί ήτανε πολύ διαφορετικοί ο ένας από τον άλλο, τόσο που ίσως δε θα γινόταν στη ζωή να δεθούν μεταξύ τους με φιλία και που μονάχα ο θάνατος, οι αστάθμητες μεταλλαγές και ο χρόνος επέτρεψαν τη μεταξύ τους γνωριμία, για να υπάρξει κι απ’ τους δυο μαζί ένας και μόνο ποιητής.
«Δεν γράφω για μια μικρή ελίτ που δεν την υπολογίζω, ούτε γι’ αυτό το αφηρημένο και τόσο παινεμένο πλατωνικό σύνολο που αποκαλούμε μάζα. Δεν πιστεύω σ’ αυτές τις δύο γενικότητες, τις τόσο αγαπητές στους δημιουργούς. Γράφω για μένα, για τους φίλους μου και για να απαλύνω τη ροή του χρόνου» (ΜΠΟΡΧΕΣ). Οποιοδήποτε απ’ τα σύντομα, ως επί το πλείστον, δοκίμια του Μπόρχες μοιάζουν με αναπτήρες: τη φλόγα δεν την σπαταλούν, ενυπάρχουσα για θαυμαστά τινάγματα. Ο Μπόρχες- δοκιμιογράφος κάνει τις κινήσεις ενός ατίθασου και φανταστικού εκκρεμούς προς εκατό, να πούμε, κατευθύνσεις.
